Actisô - Cynara scolymus L., thuộc họ Cúc Asteraceae

1. Tên thường gọi: Actisô

2. Tên khoa học: Cynara scolymus L., thuộc họ cúc - Asteraceae

3. Mô tả: Cây thân thảo cao 1-1,2 m. Thân cây có lông mềm, có khía dọc thân cây. Lá to, dài, mọc so le, phiến lá chia thuỳ ở gốc, những lá ở ngọn hầu như không chia thuỳ, mặt trên lá màu lục và mặt dưới có lông trắng. Cụm hoa ở trên các nhánh, gồm nhiều hoa hình ống và có màu lam tím. Quả nhẵn và dính với nhau thành vòng, dễ tách khi quả chín. Hạt không có nội nhũ.

Cây mọc ở vùng Carthage và các vùng Địa trung hải, trồng ở Ý và Pháp. Ở Việt nam, actisô được trồng ở  Sapa, Tam Đảo, Nghệ An,  Hải Hưng, Lâm Đồng.

4. Bộ phận dùng và thu hái: Toàn cây (lá, thân, rễ, cụm hoa) – Herba Cynarae Scolymi. Người ta thu hái cụm hoa chưa nở làm rau ăn vào tháng 12 đến tháng 2. Còn lá cũng được thu hái lúc cây sắp ra hoa hoặc đang có hoa, rọc bỏ sống lá đem phơi khô hay sấy khô.

5. Thành phần hoá học: Cụm hoa chứa 3-3,15% protid; 0,1-0,3% lipid; 11-15,5% đường (cần cho người bị bệnh đái tháo đường), 82% nước, còn có các chất khoáng như mangan, phosphor, sắt, các loại vitamin: 300 (gama) vitamin A; 120 (gama) vitamin B₁, 30 (gama) vitamin B₂, 10 mg vitamin C. 100g actisô cung cấp cho cơ thể 50-70 calo.

Trong lá cây có một chất kết tinh, thường là phức hợp với calcium, magnesium, kalium, natrium, là một glucosid mà người ta gọi là cynarin, có công thức C₂₅H₂₄O₁₂.H₂O mang hai phân tử acid cafeic và một phân tử acid quinic. Trong lá tươi ngoài cynarin, có một tannoid, hai heterosid flavonic là cyanosid và một chất khác không tan trong ete gọi là scolymosid.  Các hợp chất polyphenol có trong lá non nhiều hơn lá già, ở phiến lá nhiều hơn cuống lá, ở chóp lá nhiều hơn gốc lá. Từ năm 1956 người ta tổng hợp được cynarin.

6. Tính vị, tác dụng: Bông actisô có tính bổ dưỡng khi đã nấu chín, tăng lực, kích thích, làm ăn ngon, bổ gan (tiết mật), trợ tim, lợi tiểu, chống độc, gây tiết sữa cho phụ nữ nuôi con nhỏ. Actisô được biết từ lâu nhờ tác dụng lợi mật do cynarin, người ta cũng xác định được hỗn hợp các thành phần khác của actisô, chủ yếu là acid-acool tạo nên hoạt lực lợi mật của actisô và còn có những tác dụng loại trừ các acid mật, giảm cholesterol-huyết và lipoprotein, bảo vệ gan, làm tăng sự bài niệu..

Cây actisô còn non có thể dùng luộc chín hay nấu canh ăn, những bộ phận thường được dùng làm rau là cụm hoa bao gồm đế hoa mang các hoa, các lông tơ và các lá bắc có phần gốc mềm màu trắng bao xung quanh. Người ta mang về, chẻ nhỏ theo chiều dọc từ 6-8 miếng, rồi đem hầm với xương, thịt để ăn cả cái và nước. Bông actisô là loại rau cao cấp, khi nấu chín rất dễ tiêu hoá, dùng trị đau gan, giảm đau dạ dày, rất cần cho những người bị bệnh đái tháo đường.

7. Cách dùng: Sử dụng actisô dưới nhiều dạng, có thể dùng tươi hoặc khô hâm uống hay nấu thành cao lỏng, cao mềm; còn có dạng chiết tươi bằng cồn hoặc làm cồn thuốc. Hiện nay trên thị trường có nhiều chế phẩm của Actisô: cao cctisô, trà cctisô, cynaraphytol viên, thuốc ngọt cynaraphytol, thuốc nước đóng ống Actisamin v.v... 

Theo TS. Võ Văn Chi

Thông tin thêm

Hoa actisô có 3-3,15% protein; 0,1-0,3% lipid; 11-15,5% glucid; 82% nước. Trong 100 gam gồm: 300UI vitamin A; 120 gama vitamin B1; 30 gama vitamin B2; 10 mg vitamin C; 50-70 calo.

Actisô là cây thuốc quý đối với các rối loạn và các bệnh có nguồn gốc gan (vàng da, sỏi mật, nhiễm độc ruột...); giảm niệu (nhiễm trùng, nhiễm độc...).

Bông actisô được chỉ định dùng trong trường hợp suy nhược, lao lực, sung huyết và thiểu năng gan, thỉểu năng thận, giảm niệu, bệnh sỏi, thấp khớp, thống phong, nhiễm độc, nhiễm khuẩn đường ruột.

Bông actisô nấu chín có tác dụng bổ gan, lọc máu, bổ tim, chống độc, lợi tiểu (làm tăng sự bài tiết urê, cholesterol dư thừa và acid uric)

Cây actisô non nấu chín dùng trị bệnh ỉa chảy mạn tính.

Rễ actisô  có tác dụng lợi tiểu, được dùng trong trường hợp thấp khớp, thống phong, thuỷ thũng, vàng da.

Lá: làm thuốc dạng bột: cao actisô, trà actisô, viên, thuốc nước.

Xem chi tiết sản phẩm Bomaga