Công khai và phổ cập thông tin - Cơ chế kích thích đối tác tuân thủ thỏa thuận

Summary: Public and compulsory information - the manner encourages partners to keep to agreements.

Từ lâu người ta đă nhận thấy rằng nếu giao dịch diễn ra thường xuyên, thì việc giữ uy tín đối với khách hàng có thể đủ để khiến cho người bán không có hành vi vụ lợi. Vấn đề là cuộc chơi bây giờ có lịch sử và tương lai. Người chơi có thể đặt hành động của ḿnh tuỳ thuộc vào điều mà đối tác của họ đă làm trong quá khứ. Họ có thể thưởng cho sự thật thà và phạt những hành vi gian lận. Nếu sự quan tâm của đối tác tới ích lợi của giao dịch trong tương lai là đủ cao, thì họ sẽ tự kiềm chế mình khỏi những hành vi vị kỷ, làm hại tới lợi ích chung.

Từ chuyện nuôi tôm giống - thật giả

Chúng ta hăy xét ví dụ về mua tôm giống bố mẹ. Một số người nuôi hoặc mua tôm ở đầm, sau đó họ chọn ra những con khoẻ và to nhất đem thả vào lưới nuôi ngoài biển. Sau một thời gian, vỏ tôm đổi mầu trông giống hệt như những con tôm giống bắt từ biển. Họ chỉ việc cất lưới, đem vào bờ và bán với giá tôm giống bố mẹ với giá có khi tới vài triệu đồng 1 con. Những chuyên gia nuôi tôm cho biết, họ không tài nào phân biệt được hàng dổm với hàng thật cho tới khi những con tôm "biển" này tự tiết lộ về ḿnh qua việc đẻ ra tôm giống với số lượng ít, chất lượng tồi. Điều đó gây thiệt hại lớn cho người sản xuất. Câu hỏi được đặt ra là, nếu việc kiểm tra, giám sát trực tiếp không thực hiện được, thế có cách ǵì để khuyến khích các đối tác, vì chính lợi ích bản thân họ mà không có hành vi trục lợi hay không? Nếu người bán tôm giống sợ bị mất mối giao hàng trong tương lai thì anh ta sẽ không giao tôm giống dổm. Cũng hệt như vậy, chủ trại sản xuất tôm sẽ không t́m cách ém một số tôm không có đủ độ ngọt, tươi vào lô hàng giao cho nhà hàng hải sản tươi sống. Nếu chủ nhà hàng có khả năng phát hiện được sự gian lận và áp dụng biện pháp trả đũa. Việc trả đũa thường là có hiệu lực hơn nếu có sự phối hợp của cả cộng đồng kinh doanh. Cụ thể là, những nhà sản xuất tôm kế cận có thể báo cho nhau biết về những kẻ đă cung ứng vật tư dổm.

Nếu số người được cảnh báo là đủ đông, th́ sự tẩy chay tập thể có thể tạo nên một sự răn đe hữu hiệu chống lại sự gian lận. Tuy nhiên, thực tế không phải bao giờ cũng đơn giản như vậy. Những người làm bột đô-lô-mít dổm có thể bán cho những người nông dân nuôi tôm ở vùng này, rồi đi sang vùng khác trước khi khách hàng kịp nhận ra rằng ḿnh đă bị lừa. Những nhà sản xuất mà tôm giống của họ bị bệnh có thể không biết chắc là ḿnh mua phải giống tôm tồi, hay do kênh dẫn nước bị ô nhiễm, hay do phong thuỷ không thuận, ví dụ như mưa nắng quá thất thường. Vấn đề không chỉ là việc tốn kém về thời gian và tiền của để xác định xem đối tác của mình có làm ăn thật thà hay không, mà còn phải chứng minh được cho những người khác rằng ai là kẻ mắc lỗi. Nếu quan hệ kinh doanh không đủ thường xuyên, hoặc có quá nhiều yếu tố ngẫu nhiên làm mất khả năng xác định ra nguyên nhân gây hại, th́ sự trừng phạt của cả cộng đồng không thể trở thành công cụ hữu hiệu để răn đe những hành vi trục lợi.

Các bước tiến hành giảm rủi ro

Bước đầu tiên để giảm bớt rủi ro này là chuẩn hóa kỹ thuật nuôi tôm nhằm làm dễ dàng việc xác định nguyên nhân gây hại. Bước tiếp theo là phải có hệ thống luật rơ ràng để xét ai phạm lỗi. Và cuối cùng là phải có tổ chức chuyên môn giúp cho việc thu thập và phổ cập thông tin về rủi ro bị lường gạt với phí tổn thấp tới từng tác nhân kinh doanh.

Ta hãy xét ví dụ dưới đây. Thị trường hải sản ở Mỹ từng đă bị tổn hại nghiêm trọng bởi nạn quịt tiền sau khi giao hàng. Những nhà bán buôn nhiều khi chỉ c̣n cách đưa tầu chở cá sang các bang khác khi bị người mua thanh toán không đủ. Vấn đề là phí tổn kiện tụng nhiều khi lớn hơn số tiền bị quịt. Hơn nữa, công chuyện kiện tụng có thể là vô nghĩa khi bên mua đổ vấy cho bên bán là tôm cá giao không đúng thỏa thuận về kích cỡ, chất lượng; nhưng khi ra hầu toà th́ số cá đó đã bị phân hủy từ lâu. Người mua vẫn có thể t́m được những tầu cá khác khá dễ dàng; do vậy, họ vẫn tiếp tục quịt nợ mà không bị trừng phạt. Nhận thấy điều đó, Neal Workman lập ra công ty Gofish để đ̣i nợ cho những tầu buôn cá. Do nắm rơ hệ thống kiểm định chất lượng và luật lệ, Gofish hoạt động rất hiệu quả. Nhưng Neal Workman nhanh chóng nhận thấy anh ta có thể làm hơn việc đi đ̣i nợ. "Anh chỉ có thể thu tiền phạt một lần", anh ta nhấn mạnh, "nhưng anh có thể bán thông tin về những kẻ gian lận nhiều lần". Gofish bắt đầu sử dụng Internet để cung cấp cho những người vào trang web của ḿnh những thông tin cập nhật về những người mua cá; giúp họ tránh những kẻ gian lận. Bằng giải pháp đơn giản như vậy, chỉ việc đưa thông tin lên mạng, Gofish đă thiết lập lại cơ chế kích thích trên thị trường hải sản tại Mỹ (theo McMillan).

Việt Nam bắt đầu sử dụng hiệu quả trang web

Ở Việt Nam, một trang web về ngành tôm "www.vietlinh.com.vn" cũng đă xuất hiện. Người lập ra trang web này nói rằng: nguyện vọng ban đầu của anh là phổ cập sâu rộng kỹ thuật sản xuất tôm. Bản thân là một nhà sản xuất, anh hiểu rằng không thi hành đúng các quy trình công nghệ có thể gây hệ quả không lường. Ví dụ, nếu ai đó không chăm sóc tôm giống đúng kỹ thuật và rủi ro tôm bị nhiễm bệnh là quá cao, thì những người nuôi tôm có thể sử dụng các loại kháng sinh, chẳng hạn như chloramphenicol. Nhưng chất này lại gây ung thư, khiến cho người mua sẽ tẩy chay sản phẩm của họ; kéo theo sự sụp đổ thị trường xuất khẩu như đă từng xẩy ra giữa EU và Thái Lan. Việc phổ cập kỹ thuật cũng cho phép chuẩn hóa công nghệ nuôi tôm. Do đó làm dễ dàng việc xác định nguyên nhân khi có sự cố. Trang web có mục "hỏi đáp và thảo luận". ở đây, những người nuôi tôm bàn nhau cách chữa trị và phòng ngừa bệnh cho tôm, gặp những người bán vacxin hay thuốc chữa bệnh. Thông thường, câu hỏi chứa luôn thông tin về nguyên nhân gây bệnh. Chẳng hạn, do mua phải vôi trộn có tới 20% đất sét từ một cá nhân nào đó. Nhờ vậy, đưa luôn tín hiệu cảnh tỉnh cho những nhà sản xuất khác nên cẩn thận khi mua vôi dổm. Câu trả lời đôi khi có thông tin về sự thỏa mãn của những người đã sử dụng một phương pháp phòng hoặc chữa trị bệnh cụ thể. Do đó, cuốn hút người đọc tìm đến những nhà cung cấp dược phẩm có uy tín. Bằng việc làm cho những người mua và bán thuốc chữa bệnh cho tôm gặp nhau dễ dàng, Vietlinh đă thiết lập lại cơ chế kích thích trên thị trường. Đây không phải là một việc làm ít có ý nghĩa nếu tính đến việc chưa có được một hệ thống luật xử lư tranh chấp có hiệu lực. Vietlinh cũng cung cấp thông tin về giá cả thị trường tôm trong nước và quốc tế, giúp làm tăng quyền lực mà cả của nhà sản xuất với nhà thu mua trung gian. Một số người nông dân đến điểm Internet ở xã để in ra những thông tin về giá mua hải sản. "Nếu giá anh ta thu mua phù hợp với tôi, tôi bán cho anh ta", một nông dân nuôi tôm nói, "bằng không tôi tự đem ra chợ (web)". Anh nông dân này không muốn dùng aga nữa và nỗ lực cho chất lượng sẽ được bù đắp bởi số lượng khách mua hàng đông hơn.

Internet đang làm thay đổi cách giao dịch truyền thống. Sức mạnh của Internet sẽ lớn hơn, nếu hệ thống sản xuất - phân phối được chuẩn hóa hơn và hệ thống luật xử lư tranh chấp được hoàn thiện. Những bước đi của Vietlinh.com.vn và các trang web tương tự hiện đang thúc đẩy một tiến trình như vậy.

Lê Hồng Nhật (Tiến sĩ kinh tế)
Thời báo Kinh Tế Việt Nam (Vietnam Economic Times) - 29/7/2002