1. MỞ ĐẦU

Cá lăng chấm Hemibagrus guttatus (Lacépede, 1803) là loài cá có giá trị kinh tế cao của hệ thống sông Hồng. Trong những năm 1960-1970, sản lượng cá lăng chấm chiếm tỷ lệ khá lớn trong sản lượng cá đánh bắt tự nhiên của một số tỉnh miền núi. Tuy nhiên, những năm gần đây, do ảnh hưởng của điều kiện môi trường và chủ yếu là do khai thác quá mức nên sản lượng cá lăng chấm đã giảm nghiêm trọng. Hiện tại, cá lăng chấm được xếp vào mức nguy cấp bậc V, cần phải bảo vệ gấp.

Trước thực trạng đó, việc nghiên cứu sinh sản nhân tạo cá lăng chấm để gia hoá trong điều kiện nuôi là biện pháp hữu hiệu nhất để bảo tồn loài cá này thoát khỏi nguy cơ tuyệt chủng.

Nghiên cứu kỹ thuật sinh sản nhân tạo cá lăng chấm được thực hiện từ năm 2002. Năm 2004, nhờ áp dụng một số cải tiến trong kỹ thuật nuôi vỗ cá bố mẹ nên đã thu được 194.000 cá bột, ương được trên 12 vạn cá hương và cá giống. Bài báo này trình bày một số kết quả nghiên cứu chủ yếu về sinh sản nhân tạo cá lăng chấm tại Viện nghiên cứu NTTS I trong năm 2004.

2. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

2.1. Vật liệu nghiên cứu

Cá được thu mua tại hai địa điểm chính là thị xã Hoà Bình và thị xã Tuyên Quang do ngư dân khai thác, có trọng lượng trên 1,5kg, tuổi 3+ trở lên, sức khoẻ tốt, không bị thương tật và xây sát.

2.2. Phương pháp nghiên cứu

2.2.1. Thí nghiệm nuôi vỗ cá bố mẹ

Nuôi vỗ cá bố mẹ theo 3 công thức khác nhau. Sử dụng 3 ao F6 (1030m2), D4 (950m2) và B2 (1020m2) để nuôi vỗ cá bố mẹ. Các ao có mức nước sâu 1,2 - 1,5m, bờ ao lát bê tông có các góc lượn tròn, độ sâu bùn đáy 0,25 - 0,30m.

Công thức 1 (CT1):

Trong ao nuôi 50 cá bố mẹ, tổng khối lượng 201kg, tỷ lệ đực/cái 1/1. Tạo dòng chảy trong ao bằng 2 máy bơm công suất 1,5kw đặt chéo 2 góc ao, thời gian tạo dòng chảy trong ao như sau: tháng 12 bơm nước 2 ngày/lần, mỗi lần bơm 4giờ/ngày, tháng 1 bơm nước 8giờ/ngày, tháng 2 bơm nước 16giờ/ngày, từ tháng 3 6 bơm nước 24/24giờ. Tạo mưa nhân tạo trong ao bằng 3 máy bơm công suất 0,75kw và dàn phun mưa đảm bảo phun mưa đều khắp mặt ao. Tháng 1 2, phun mưa từ 13giờ đến 16giờ, tháng 3 - 6 phun mưa từ 3giờ đến 6giờ.

Công thức 2 (CT 2):

Trong ao nuôi 54 cá bố mẹ, tổng khối lượng 195kg, tỷ lệ đực/cái 1/1. Tạo dòng chảy như CT1, thời gian tạo dòng chảy trong ao từ tháng 3 - 6 với thời gian bơm nước 24/24giờ. Chế độ phun mưa như CT 1.

Công thức 3 (CT 3).

Thay nước định kỳ trong ao, giữ nước luôn sạch. Không tạo dòng chảy và phun mưa nhân tạo trong ao.

Cho cá ăn (áp dụng cho cả 3 công thức)

Từ tháng 7 -11 cho cá ăn thức ăn tươi sống gồm cá mè và cá tạp. Từ tháng 12 đến khi cá đẻ xong cho cá ăn thức ăn tươi sống gồm cá và tôm theo tỷ lệ khối lượng là 3 cá/1 tôm. Cho ăn theo mức ăn hết của cá (dao động từ 2-5%). Cho thức ăn vào các sàng để có thể kiểm soát mức tiêu thụ của cá.

2.2.2. Thí nghiệm sinh sản nhân tạo

Vào cuối tháng 4, khi nhiệt độ nước ao nuôi vỗ đạt 26-300C là thời điểm có thể cho cá sinh sản. Chuyển cá bố mẹ thành thục đã được lựa chọn ở ao vào hệ thống bể xi măng tròn có đường kính 2,5m, giữ ở mức nước 0,5m, cho nước thường xuyên chảy nhẹ kết hợp sục khí đảm bảo hàm lượng O2 hoà tan luôn cao hơn 5,5mg/l. Nhốt cá riêng vào từng bể tránh hiện tượng chúng cắn lẫn nhau.

Dùng các loại kích dục tố LRHa, Domperidon, HCG, não thuỳ. Thực hiện tiêm 2 lần cách nhau 23-25giờ. Liều lượng tiêm cho cá đực bằng 1/3 cá cái. Liều tiêm cho lần 1 bằng 1/5 tổng liều.

Mổ cá đực lấy tuyến sẹ, thụ tinh cho trứng bằng phương pháp thụ tinh khô. Cá đực sau khi được khâu lại vết mổ có thể thả vào ao nuôi vỗ tiếp để sử dụng sau này. Tỷ lệ sống của cá đực sau khi mổ khoảng 60 - 70%.

2.2.3. Thí nghiệm ấp trứng

Thí nghiệm ấp trứng trong 4 loại dụng cụ sau:

Dụng cụ 1: Khay ấp có kích thước 0,37x 0,23 x 0,05m có đáy bằng nhôm, xung quanh là lưới có cỡ 25 mắt/cm2 đặt trong bể xi măng có kích thước 1,20 x 1,20 x 0,30, mực nước sâu 0,20m, trứng ngập sâu trong nước khoảng 3-5cm. Sục khí thường xuyên trong bể đảm bảo hàm lượng O2 hoà tan đạt trên 6mg/l. Trong quá trình ấp, loại bỏ trứng hỏng và trứng không thụ tinh, tránh hiện tượng nấm phát triển gây chết cả những trứng có chất lượng tốt. Thay nước định kỳ 8giờ/lần, mỗi lần thay 1/2-2/3 lượng nước trong bể ấp.

Dụng cụ 2: ấp trứng trong chậu có sục khí và thay nước định kỳ: Chậu men có dung tích 5 lít, ấp 8000 trứng/chậu.

Dụng cụ 3: Khay ấp trứng cá rô phi có kích thước 0,37 x 0,23 x 0,05m làm bằng nhôm, mỗi bên thành (chiều dài) có 6-8 lỗ thoát nước. Lưu lượng nước chảy qua khay là 0,5 lít/phút. Trong quá trình ấp, loại bỏ trứng không thụ tinh và trứng chết tránh hiện tượng nấm phát triển.

Dụng cụ 4: Lưới để rải trứng: Là loại săm Thái có cỡ 40 mắt/cm2 được gắn trên khung sắt có kích thước 0,37 x 0,23m. Rải trứng đã thụ tinh sau khi được rửa sạch trên lưới với mật độ 9,4 trứng/cm2. Trong quá trình ấp, sục khí và thay nước định kỳ 8giớ/lần, mỗi lần thay 1/3-1/2 lượng nước trong bể ấp.

Kết quả tại bảng 2 cho thấy cá lăng chấm nuôi trong ao có hệ số thành thục và sức sinh sản tương đối trung bình cao hơn hệ số thành thục và sức sinh sản trung bình của cá tự nhiên Kết quả này cho thấy cá lăng thành thục tốt khi nuôi trong ao.

Tỷ lệ nở (%) = (Tổng số cá bột thu được:Tổng số trứng thụ tinh)x100

Tỷ lệ dị hình (%) = (Số cá bột dị hình : Tổng số cá bột nở)x100

Năng suất cá bột thực tế = (Tổng số cá bột thực tế thu được:Tổng khối lượng cá cái cho đẻ (kg))

3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

3.1. Sức sinh sản của cá nuôi trong ao

Bảng 1. Sức sinh sản của cá cái nuôi vỗ trong ao

(* Số liệu cá tự nhiên theo kết quả điều tra trên 29 mẫu cá lăng từ 3 đến 11 tuổi có khối lượng 1,6-12,8 kg của Phạm Báu năm 1998).

3.2. Tỷ lệ cá thành thục và kết quả sinh sản nhân tạo tại các công thức nuôi vỗ

Tỷ lệ cá thành thục cao nhất đạt 91,67% đối với cá cái và 84,00% đối với cá đực tại CT1, thấp nhất tại CT3. Tuy nhiên sự sai khác về tỷ lệ thành thục giữa các công thức nuôi vỗ cá bố mẹ năm 2004 không đạt mức ý nghĩa thống kê (kiểm tra bằng phương pháp C2). Kết quả sinh sản nhân tạo thu được cho thấy tỷ lệ cá rụng trứng, sức sinh sản thực tế, tỷ lệ thụ tinh, tỷ lệ nở và năng suất ra bột cao nhất tại CT1, thấp nhất tại CT3.

Bảng 2. Tỷ lệ cá bố mẹ thành thục tại các công thức nuôi vỗ

Nhìn chung, chất lượng sản phẩm sinh dục của các công thức nuôi vỗ năm 2004 khá tốt, thể hiện ở các chỉ tiêu kỹ thuật đều cao. Năng suất cá bột cao nhất tại CT1 trung bình 1784 cá bột/kg cá cái, thấp nhất tại CT3 đạt 98 cá bột/kg cá cái. Trong đó các chỉ tiêu đạt cao nhất tại ao nuôi CT1 (Bảng 3).

Từ kết quả thử nghiệm các công thức kích dục tố sử dụng trong năm 2003, đã cho thấy công thức có hiệu quả tốt nhất là 15 mgLRHa+6mg DOM/kg cá cái.

Năm 2004, chúng tôi đã sử dụng công thức này (gọi là CT1) và thử nghiệm thêm công thức 20mg LRHa+6mg DOM/kg cá cái (gọi là CT2) để kích thích cá bố mẹ sinh sản và đã 2 lần thu được tỷ lệ cá đẻ 100%, tỷ lệ thụ tinh trung bình cao nhất đạt 84,70%, tỷ lệ nở cao nhất 72,47% và tỷ lệ dị hình thấp nhất 9,38%. Năng suất ra bột cao nhất trong các lần cho đẻ là 2690,06 cá bột/kg cá cái, thấp nhất 69,29 cá bột/kg cá cái (Bảng 4).

Bảng 3. Kết quả cho cá đẻ nhân tạo tại các công thức nuôi vỗ

*Năng suất ra bột thực tế thu được từ các lần sinh sản nhân tạo

 Bảng 4. Kết quả thử nghiệm kích dục tố

* Năng suất ra bột tính theo thực tế số cá bột thu được.

3.3. Kết quả thí nghiệm ấp trứng

Trứng cá lăng chấm có đường kính và khối noãn hoàng lớn, thuộc dạng trứng chìm. Sau khi thụ tinh trứng hơi dính nhưng trong quá trình ấp, trứng mất dần tính dính. Do vậy, chúng tôi đã thí nghiệm ấp trứng trong 4 loại dụng cụ khác nhau nêu trong mục 2.2.3. Với mỗi dụng cụ lặp lại thí nghiệm 3 lần (Bảng 5).

Kết quả cho thấy ấp trứng bằng dụng cụ 1 và 2 đạt tỷ lệ nở khá cao, tỷ lệ nở thấp nhất khi ấp bằng dụng cụ

4. Tỷ lệ dị hình thấp nhất khi ấp bằng dụng cụ 1, cao nhất khi ấp nằng dụng cụ 4.

ấp trứng bằng dụng cụ 1 có 2 ưu điểm là chỉ thay nước ít lần và rất thuận tiện khi loại trứng hỏng trong quá trình ấp, một khâu kỹ thuật quan trọng đảm bảo tỷ lệ nở cao. Trên thực tế trong một số lần cho cá đẻ, do ượng trứng thu được nhiều, đã ấp với số lượng 10000 trứng/khay (tương ứng với mật độ 11,8 trứng/cm2) thu được kết quả tốt.

ấp trứng bằng dụng cụ 3 sẽ bị tích luỹ nhiều chất cặn ở khay trong quá trình ấp, khi trứng gần nở và trong quá trình nở, nấm thuỷ mi phát triển mạnh gây chết khá nhiều trứng sắp nở thành cá bột nên tỷ lệ nở khá thấp.

Bảng 5: Kết quả thí nghiệm ấp trứng trong các loại dụng cụ khác nhau tại nhiệt độ nước 25-27 C

Ấp trứng bằng dụng cụ 4 sau 8-10giờ rất nhiều trứng rơi xuống đáy bể. Sau khi ấp qua giai đoạn phôi vị một số trứng không thụ tinh bắt đầu chết nhưng không rơi khỏi lưới, là môi trường tốt cho nấm thuỷ mi phát triển gây chết cả những trứng khoẻ dẫn đến tỷ lệ nở rất thấp.

4. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT

4.1. Kết luận

Cá lăng chấm bố mẹ có khả năng thành thục tốt trong điều kiện nuôi ao, hệ số thành thục và sức sinh sản cao hơn so với cá thành thục trong tự nhiên.

Công thức nuôi vỗ cá bố mẹ đạt hiệu quả cao nhất là trong điều kiện ao có phun mưa nhân tạo, tạo dòng chảy trong ao từ tháng 12 đến khi kết thúc vụ đẻ và sử dụng thức ăn tươi sống trong giai đoạn nuôi vỗ thành thục cá bố mẹ, tỷ lệ cá cái thành thục đạt 91,67%, tỷ lệ cá đực thành thục đạt 84,00%., tỷ lệ cá cái rụng trứng đạt 93,33%, tỷ lệ thụ tinh trung bình 76,01%, tỷ lệ nở trung bình 59,19%, sức sinh sản tương đối thực tế đạt 4432 trứng/kg cái cái và tỷ lệ dị hình chỉ là 14,55%.

Có thể dùng hỗn hợp kích dục tố là LRHa + DOM với liều lượng từ 15 - 20 mgLRHa + 6mgDOM/kg để kích thích cá bố mẹ rụng trứng và tiết tinh.

Phương pháp ấp trứng trong khay đáy làm bằng nhôm đặt trong bể nước sục khí và thay nước cho kết quả tốt nhất.

4.2. Ðề xuất

Ðề nghị các cơ quan có thẩm quyền xem xét và cho phép chuyển giao công nghệ sản xuất giống nhân tạo cá lăng chấm tới các địa phương nhằm bảo tồn và phát triển nuôi đối tượng này.

5. TÀI LIỆU THAM KHẢO

Mai Ðình Yên, 1983. Các loài cá kinh tế miền Bắc Việt Nam. NXB Khoa học và Kỹ thuật Hà Nội.

Phạm Báu và ctv, 2000. Ðiều tra nghiên cứu hiện trạng và biện pháp bảo vệ, phục hồi một số loài cá hoang dã quý hiếm có nguy cơ tuyệt chủng trên hệ thống sông Hồng. Báo cáo tổng kết đề tài. Viện nghiên cứu NTTS I

Nguyễn Ðức Tuân, Viện nghiên cứu NTTS I

Hiệu quả bước đầu Sản xuất giống cá Lăng chấm ở Hòa Bình

Trên dòng sông Đà có nhiều giống cá hoang dã, quý hiếm như: Cá Chiên, cá Bỗng, Anh vũ, Lăng, Chày đất, cá Hỏa, Rầm xanh... Những năm gần đây, những giống cá quí hiếm này đang có nguy cơ tuyệt chủng. Việc chủ động sản xuất con giống, cung cấp giống nuôi cho các địa phương là việc làm cấp thiết.

Cá Lăng chấm là giống cá hoang dã có giá trị kinh tế cao của hệ thống sông Đà. Thịt cá Lăng chấm mềm, ít xương dăm, giá bán cao, được coi là loại cá đặc sản nước ngọt hàng đầu của miền Bắc. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, do ảnh hưởng của điều kiện môi trường bị suy thoái như nạn phá rừng, đắp đập, đào đãi vàng ở lòng sông và do khai thác quá mức bằng những phương tiện huỷ diệt như dùng xung điện, thuốc nổ, chất độc... sản lượng cá Lăng chấm đã giảm sút nghiêm trọng. Hiện tại, cá Lăng chấm được xếp vào mức nguy cấp bậc V, cần phải bảo vệ gấp ("Sách Đỏ" do Bộ Khoa học - Công nghệ và Môi trường công bố năm 1992).

Để tạo thêm đối tượng nuôi mới đáp ứng đư ợc nhu cầu ngày càng tăng của thị trường về sản phẩm thuỷ sản ngon và có chất l ượng cao, việc chuyển giao công nghệ để các địa phương có thể chủ động sản xuất con giống đáp ứng thị trường trong nước và xuất khẩu khi nuôi trên quy mô rộng là việc làm hết sức cần thiết trước mắt cũng nh ư lâu dài. Từ năm 2002- 2004, Viện nghiên cứu nuôi trồng thuỷ sản I đã thực hiện thành công đề tài “ Nghiên cứu kỹ thuật sản xuất nhân tạo cá Lăng chấm trong điều kiện nuôi”. Viện đã làm chủ được kỹ thuật sinh sản của cá Lăng chấm và chủ động cung cấp cá giống. Cuối năm 2007, được sự hỗ trợ kinh phí của Sở KH &CN tỉnh, đơn vị chuyển giao công nghệ là Viện nghiên cứu nuôi trồng thuỷ sản I - Bộ NN &PTNT, đề tài "Chuyển giao công nghệ sản xuất cá lăng chấm" được triển khai vào địa bàn tỉnh ta. Đề tài được triển khai tại Trung tâm giống thuỷ sản Hoà Bình. Ông Trần Hùng Cường, Cán bộ kỹ thuật Trung tâm giống thuỷ sản cho biết: Mục tiêu ban đầu của đề tài là chuyển giao công nghệ sản xuất giống cá Lăng chấm cho cán bộ Trung tâm thuỷ sản Hoà Bình. Sau đó, Hoà Bình sẽ tự chủ được sản xuất con giống nhằm phát triển nuôi cá thương phẩm rộng rãi cung cấp sản phẩm thuỷ sản có chất lượng cao cho thị trường tạo thêm công ăn việc làm tăng thu nhập cho người dân.

Tuy nhiên, nuôi cá Lăng chấm đòi hỏi quy trình kỹ thuật khắt khe. Cá Lăng chấm có điều kiện sinh sản khó, tỉ lệ đậu chỉ đạt từ 10- 20%. Để sản xuất giống cá Lăng chấm phải đảm bảo các chỉ tiêu từ tỷ lệ cá đẻ, tỷ lệ thụ tinh, tỷ lệ nở, tỷ lệ sống ương cá Bột, cá Hương đến cá giống. Đầu năm 2008, Trung tâm đã được cấp 30 cặp cá bố mẹ có trọng lượng trung bình 2,5 kg, con to nặng tới 6, 5kg. Đến nay, đàn cá đã đẻ kết quả thu được gần 11.600 cá bột, ương lên cá hương được trên 8.000 con, tỷ lệ sống đạt trên 71%, ương từ cá hương lên cá giống được trên 5.000 con, tỷ lệ đạt trên 64%. Hiện nay, cá đã đạt đã phát triển được khoảng 12cm. Anh Cường cho biết thêm: Hiện thị trường cá lăng chấm khan hiếm hàng, mở rộng cả trong và ngoài nước. Giá bán cá giống nhỏ từ 10.000- 14.000 đồng /con, cá nuôi thương phẩm là 350.000 đồng /kg. Từ kết quả ban đầu, việc chuyển giao công nghệ sản xuất cá Lăng chấm mở ra hướng bảo vệ, phục hồi các giống quý, giá trị kinh tế cao khác vùng lòng hồ Hoà Bình. Trong thời gian tới, Trung tâm giống thuỷ sản Hoà Bình tiếp tục phát triển nuôi cá Lăng chấm thương phẩm cung cấp cho thị trường sản phẩm đảm bảo chất lượng phục vụ nhu cầu trong và ngoài tỉnh.

Hương Lan (Báo Hòa Bình, 18/1/2009)

 Nhấn vào đây để xem tất cả các thông tin kỹ thuật nuôi cá lăng