Bệnh vi bào tử (Microsporidosis) gây ra bởi ký sinh trùng Microsporidian đã được báo cáo trên rất nhiều loài tôm penaied (Sprague và Couch, 1971; Newman và các tác giả khác, 1976).

 H1: Khái quát hóa vi bào tử trùng

H2: Khái quá hóa vi bào tử trùng  – Đã điều chỉnh theo Didier 1998

Lightner (1996) đã liệt kê 11 loài tôm penaeid có tầm quan trọng về phương diện kinh tế trên thế giới bị lây nhiễm các ký sinh trùng vi bào tử thuộc các giống Ameson, Agmasonma và Pleitophora. Các ký sinh trùng vi bào tử của tôm penaeid đã được báo cáo tiểu sử từ nhiều vùng. Agmasoma penaei là ký sinh trùng trên Penaeus monodon và Fenneropenaeus merguiensis từ các ao ở Thái Lan (ban đầu xác nhận bởi Hazard và Oldacre, 1975) (Flegel và các tác giả khác, 1992), tôm thẻ chân trắng ở Thái Lan (Donyadol và các tác giả khác, 1992), và P. notialis và P. monodon ở Senegal (Clorilde-Ba & Toguebaye 1994, 2000). Vi bào tử trùng thuộc giống Thelohania là các ký sinh trùng trên tôm F. merguiensis ở vùng nhiệt đới nước Úc (Owen & Hall-Mendelin 1990) và Pandalus jordani ở Mỹ (Olson & Lannan 1984) và P. semisulcatus ở Mandapam, Ấn Độ (Thomas, 1976). Giống Pleistophora ký sinh trùng trên Pandalus jordani ở Mỹ (Olson & Lannan,  1984), Litopenaeus stylirostris (còn được biết là Penaeus stylirostris) ở Mexico (Alarcon-Gonzales 1990), và Crangon franciscorum, C. nigricauda và C. stylirostris ở Vịnh Yaquina ở Oregon (Breed & Olson, 1977). Các loài vi bào tử khác đã được quan sát như Ameson nelsoni ký sinh trùng trên Parapenaeus longirostris ở Địa Trung Hải (Campillo & Comps 1977; Loubes và các tác giả khác, 1977), Inodosporus sp. trên Palaemon serratus (tôm cua) dọc bờ biển Đại Tây Dương ở Pháp (Azevedo 1991), và các dạng ký sinh vi bào tử chưa xác nhận được trên F. indicus từ phía Nam của Ấn Độ (Ramasamy & Pandian 1985), Pandalus borealis dọc bờ biển Labrador (Parsons & Khan 1986) và P. monodon ở Malaysia (Anderson và các tác giả khác 1989). Một loài mới, Tuzetia weidneri, là ký sinh trùng trên Litopenaeus setiferus và Farfantepenaeus aztecus(Canning và các tác giả khác 2002). Năm 2008, vi bào tử giống Thelohania nhiễm trên tôm thẻ chân trắng Litopenaeus vannamei cũng ở Thái Lan(Limsuwan và các tác giả khác, 2008).

Dấu hiệu nhận biết tôm bị bệnh có màu trắng đục hoặc biến đổi sang trắng sữa có liên quan hệ thống cơ. Bệnh vi bào tử thường được gọi là bệnh tôm bông (cotton shrimp) hoặc là tôm sữa (milk shrimp). Vi bào tử là hệ ký sinh trùng nội bào bắt buộc được cho là có nguồn gốc từ Nấm – Fungi (Edling và các tác giả khác, 1996; Keeling và Doolitte, 1996). Chúng phân bố rộng qua nhiều loài vật chủ từ hệ động vật lớn và có thể phân biệt khác với các nhóm bệnh khác bởi sự xuất hiện của bao cực, sợi cực và giai đoạn tế bào hai nhân khác thường trong một hay nhiều giai đoạn lịch sử của sự sống.

Một xem xét gần đây về sự phân loại dựa trên các đặc tính phân tử và phát triển đã đưa ra giả thuyết các đặc điểm mầm bệnh có thay đổi tình trạng tiến hóa một cách nhanh hơn, hoặc là đồng tiến hóa như là số lượng hạt nhân trên tế bào và sự xuất hiện túi mang bào tử, đã dẫn đến mâu thuẫn trong sự phân loại của hệ (Vossbrinck và Debrunner – Vossbrinck, 2005). Theo đó, Vossbrinck và Debrunner – Vossbrinck (2005) đã đề xuất các phân tích gen áp cho vi bào tử có thể dùng để chia hệ thành các nhóm phản ánh môi trường sống và vật chủ, có 3 lớp lớn: Aquasporidia (ký sinh trùng trên vật chủ có liên quan tới các môi trường sống nước ngọt), Marinosporidia (ký sinh trùng trên vật chủ có liên quan tới các môi trường sống nước biển), Terresporidia (ký sinh trùng trên vật chủ có liên quan tới các môi trường cạn/mặt đất). Bởi vì các nhóm này đầu tiên là căn cứ theo sự giống nhau kiểu di truyền, kế đến là dạng vật chủ (ví dụ là cá, tôm cua, sâu bọ) và ngay cả kiểu mô bị nhiễm (ví dụ các cơ).

H3: Chu kỳ của Vi bào tử trùng nội bào thông thường 

Theo một báo cáo nghiên cứu của Khoa nghiên cứu Thủy sản – Đại học Kasetsart – Thái Lan thực hiện tại ao nuôi tôm thẻ chân trắng Litopeaeus Vannamei tại tỉnh Prachup Khiri Khan, Thái lan để đánh giá mức độ lây nhiễm vi bào tử giống Thelohania và ảnh hưởng của nó đến tốc độ tăng trưởng và sự biến đổi mô bệnh học. Sử dụng 3 ao đất với diện tích 8000 m2, độ mặn trong thời gian nuôi khoảng 30 – 35 ppt, tôm được quan sát các dấu hiệu lâm sàng và tỷ lệ nhiễm vi bào tử (Thelohania sp.) trong suốt 120 ngày nuôi với 2 vụ liên tiếp, trong vụ nuôi đầu tiên từ giữa tháng 10-2007 đến tháng 2-2008 (A) và vụ thứ 2 từ giữa tháng 5-2008 đến tháng 8-2008 (B). Vào ngày thứ 45, tôm được lấy mẫu ngẫu nhiên từ 3 khu vực khác nhau trong ao và sau đó lấy mẫu mỗi 15 ngày / lần. Năm trăm cá thể tôm đã được quan sát các dấu hiệu và tỷ lệ mắc bệnh vi bào tử. Kết quả quan sát cho thấy tôm đã bị nhiễm kí sinh trùng vi bào tử lúc 20 ngày tuổi sau khi thả giống vào ao. Tôm nhiễm bệnh thường xuất hiện màu trắng hoặc màu sữa trên cơ thể. Khi tôm lớn hơn, dấu hiệu lâm sàng này được quan sát dễ dàng hơn, đặc biệt là từ phần lưng đầu ngực tới giữa thân. Kiểm tra mẫu vật tươi bằng kính hiển vi mỏng cho thấy rằng mỗi túi mang bào tử chứa tám bào tử thuộc giống Thelohania hoặc Agmasoma tương tự như báo cáo về vi bào tử trong ao nuôi tôm sú trước đó. Tỷ lệ nhiễm bệnh vi bào tử trong vụ nuôi đầu tiên từ giữa tháng 10-2007 đến tháng 2-2008 cao hơn so với vụ nuôi thứ 2 trong tháng 5-2008 đến tháng 8-2008 có thể liên quan đến nhiệt độ thấp hơn trong mùa đông và thay đổi môi trường do gió mùa đông bắc đã ảnh hưởng tới vật chủ trung gian của vi bào tử.

Một báo cáo khác của cùng nhóm nghiên cứu Đại học Kasetsart cho kết quả Calcium hypochlorite ở nồng độ 18ppm thường được sử dụng để diệt giáp xác và xử lý nước trước khi thả tôm sẽ làm giảm đáng kể sự lây lan của vi bào tử trùng. Sự lây lan mạnh nhất được quan sát thấy ở giai đoạn 40 – 50 ngày sau khi thả. Tôm nhiễm bệnh bị đục cơ đặc biệt từ phần đầu ngực đến giữa thân ở mặt lưng và chết dần dần hoặc bị tôm khỏe ăn trong giai đoạn 80 -100 ngày nuôi. Tại thời điểm thu hoạch chỉ còn một ít tôm bị bệnh được tìm thấy. Các biện pháp ngăn chặn bao gồm loại bỏ mọi khả năng có thể từ các vật chủ trung gian, đặc biệt là các loài cá trong các vùng nuôi tôm khi mà dịch bệnh trước đó đã từng xảy ra trước khi thả giống.

Khu vực nhiễm bệnh có thể chỉ giới hạn ở phần đầu hay lan khắp toàn bộ cơ thể tôm. Ký sinh trùng Microsporidia xâm nhập và gây tổn thương mang, cơ, tuyến sinh dục, gan tụy và hủy hoại tôm. Tuy nhiên, bệnh thường xuất hiện trên toàn bộ hệ thống cơ (bắp thịt) dẫn đến tình trạng được gọi là tình trạng bông (cotton condition). Bệnh tôm bông đã được ghi nhận ở tôm thẻ chân trắng và nâu, nhưng dường như phổ biến nhất là ở tôm thẻ chân trắng. Tại một số thời điểm, tỷ lệ nhiễm bệnh cho một số trường hợp nghiêm trọng có thể đạt tới 10-15%. Trường hợp nhiễm bệnh nhẹ, mô bị bệnh thường xuất hiện những đốm nhỏ, có thể lên đến 70-80%, nhưng những đốm nhỏ này thường được tách ra ở phần đầu, với các cá thể lớn bệnh thường xuất hiện các dải màu xanh đậm hoặc màu đen nằm ngang trên phần bụng. Theo quan sát cơ bản cho thấy cơ đuôi có màu trắng nhợt và có kẻ sọc, tuyến sinh dục có màu mờ đục khi nấu chín.

Năm 2009, một nghiên cứu khác báo cáo về một loài vi bào tử trùng mới, Enterocytozoon hepatopenaei sp. nov., được xác định trong gan tụy của tôm sú. Các giai đoạn khác nhau của tôm sú được mô tả khác nhau từ hợp bào Sporogonal để bào tử trưởng thành trong tế bào chất của tế bào chủ. Ký sinh trùng này được coi là một loài mới, E. hepatopenari, trong chi Enterocytozoon.

Microsporidiosis cũng xuất hiện ở người, theo Medicinenet.com đã tóm tắt như sau:

- Vi bào tử là bệnh gây ra do các ký sinh trùng gọi là Microsporidia.

- Thông thường, ký sinh trùng không gây bệnh trên người khỏe mạnh nhưng khá nhiều ở những người có hệ miễn dịch kém.

- Vi bào tử trùng có thể gây tiêu chảy mãn, bệnh thận, viêm xoang và mắt.

- Chẩn đoán vi bào tử đòi hỏi các test xét nghiệm.

- Điều trị cần dùng thuốc và các biện pháp hỗ trợ chăm sóc.

- Phương pháp phổ biến nhất là điều trị bằng thuốc albendazole và fumagillin.

Bệnh vi bào tử cũng đã xuất hiện trên diện tích rộng ở các vùng nuôi tôm trọng điểm miền Tây Nam bộ gây tổn thương tế bào gan, tụy ở tôm trong năm 2010 và kéo sang đầu năm 2011. Đến nay cũng chưa có phương pháp chữa trị đặc hiệu ngoài các biện pháp phòng chống và tránh lây lan. Một tín hiệu tốt trong tháng 4 vừa qua khi Chi cục Nuôi trồng thủy sản Bạc Liêu đã công bố việc xét nghiệm thành công bệnh vi bào tử ở tôm sú bằng phương pháp PCR.

Tóm lại, do bệnh vi bào tử có thể phát sinh và lây nhiễm từ nhiều nguồn khác nhau: vật chủ, vật chủ trung gian, sinh vật hoang dã, môi trường đất và nước cho nên rất cần phải thực hiện triệt để các biện pháp phòng tránh và kiểm soát, duy trì các điều kiện an toàn vệ sinh từ khâu xử lý đáy ao, khu vực xung quanh ao và nguồn nước lấy vào ao nuôi để hạn chế tối đa khả năng và tốc độ lây nhiễm vi bào tử nếu có. Sử dụng các giải pháp an toàn sinh học, tăng cường xử lý vi sinh, cung cấp hệ vi sinh và enzyme có lợi để phát triển sinh khối đủ khả năng lấn át, cạnh tranh vi khuẩn có hại và ngăn chặn mầm bệnh trong ao, giúp tôm nuôi bảo vệ và tăng cường hoạt động của hệ miễn dịch.

Phòng Kỹ thuật – Công ty TNHH CNSH A.T.C (http://atcvietnam.com.vn) - 08/06/2012

Tổng hợp các nguồn

http://www.medicinenet.com/microsporidiosis/index.htm

https://www.was.org/WASMeetings/Meetings/ShowAbstract.aspx?Id=18539

http://www.int-res.com/articles/dao2004/58/d058p079.pdf

http://www.stanford.edu/group/parasites/ParaSites2006/Microsporidiosis/microsporidia1.html

International journal for parasitology

Elsevier.com

Kasetsart University, Thailand

Marc Le Groumellec, Aqualma, Madagasca

Microsporidians in penaied shrimp from Madagasca

CIBA extension series

Tamilnadu Agricultural University.